De beleving en benadering van levensbedreigende risico's.

Bij verreweg de meeste mensen bestaat de merkwaardige neiging om tijdens hun leven bij voortduring te weinig aandacht te schenken aan potentieel gevaarlijke situaties. Hoe dramatisch het mogelijk ook mag klinken, maar deze gedragswijze kan maar al te gemakkelijke tot dodelijke gevolgen leiden. Daarom moeten wij mensen er op letten dat wij de gevolgen van die bovengenoemde neiging niet te gemakkelijk wegwuiven. Het bagatelliseren van de potentieel gevaarlijke situaties, die wij allen in het leven wel tegenkomen, is in feite een levensgevaarlijke manier van doen.

'Maar waaruit bestaan dan die potentieel gevaarlijke situaties?', zult u zich dan vervolgens gaan afvragen. Het is geen enkel probleem om daar een flink aantal van op te gaan noemen. Maar dan doemt daarbij wel het gevaar op dat men die gevaren vervolgens wat al te gemakkelijk gaat wegwuiven. Dat komt omdat die situaties de meeste mensen zó bekend voorkomen dat men de gevaren die ze met zich mee brengen nauwelijks 'au sérieux' zal gaan nemen.

Maar enfin, hier volgt dan een korte opsomming van enkele van dat soort risico's:

• Het betreden van een te dunne laag ijs op diepe wateren.
• Rijden op wegen met een te glad wegdek.
• Naar buiten gaan tijdens een onweersbui.
• Zwemmen in water waarin sterke stromingen voorkomen.
• Zich buitenshuis begeven onder omstandigheden waarin er takken van de bomen vallen.
• Naar buiten gaan wanneer er voorwerpen door de lucht waaien.
• Het met de auto naar buiten gaan wanneer er zich een sneeuwstorm of sneeuwjacht voordoet.
• Het onvoldoende beschermd beklimmen van grote hoogtes.
• Met de auto de weg opgaan wanneer het ijzelt.
• Het zich buitenshuis begeven wanneer er zwaar vuurwerk wordt afgestoken.
• Het zich met roekeloze snelheden verplaatsen in een motorvoertuig.
• Het zich verplaatsen in een motorvoertuig wat technisch lang niet in orde is.
• Het zonder deskundige begeleiding afdalen in grotten.
• Het omzagen van bomen zonder dat men daarin is geschoold.
• Het van een hoogte neerduiken in ondiepe wateren.
• Het zich te dicht in de buurt van een open vuur gaan bevinden.
• Het onoordeelkundig omgaan met elektriciteit.
• Het zwemmen in zeeën waarin zich van tijd tot tijd ook haaien ophouden.

Bij het lezen van dit lijstje van potentieel gevaarlijke situaties is het maar al te duidelijk dat het in de verste verte geen limitatieve opsomming is van de hierboven genoemde potentieel gevaarlijke situaties. Er zijn zonder enige moeite veel meer situaties te bedenken waarin wij mensen levensbedreigende risico's nemen. De grote vraag is dan ook waarom wij mensen dat doen. Wat is de psychologische achtergrond van het gemak waarmee wij mensen dit soort zaken doen. In vroeger tijden zou men dat nog enigszins vanuit de geloofsovertuiging van mensen kunnen verklaren. Immers wanneer men zo'n sterk 'geloof' heeft dat men overtuigd is van het bestaan van 'een leven na de dood', dan is het toch wel iets minder bedreigend om op zeker moment het leven te verliezen. Maar sinds de enorme achteruitgang die zich de laatste decennia in het geloof in een hiernamaals heeft voorgedaan, is het in feite van de zotte om dergelijke levensbedreigende risico's te gaan nemen. De zekerheid over het huidige leven dat men als levend personage heeft, zou er logischerwijs toe moeten gaan leiden dat men geen enkel levensbedreigend risico meer zou willen gaan nemen. Toch is dat niet het geval, ieder mens voor zich neemt bij tijd en wijle zulke grote risico's in het leven, dat het wel lijkt dat men zich als mens totaal onbedreigd voelt door het naderend verscheiden.

Een attitude van mensen die enigszins vergelijkbaar is met die welke zich bij bovengenoemde levensbedreigende situaties manisfesteert, komt voor bij de kans die mensen hebben op het verkrijgen van een potentieel dodelijke ziekte. Neem bijvoorbeeld eens de ziekte die in de volksmond als 'kanker' bekend staat. Iedereen zal echt wel weten dat die ziekte bestaat. En iedereen zal ook wel weten hoe levensbedreigend die ziekte kan zijn. Maar in de ervaring van de meeste mensen is het een ziekte die iemand anders heeft en niet zijzelf. Kanker is voor de meeste mensen gelukkig 'een ver van mijn bed show". Vooral voor jonge mensen. Als men dan ook op zeker moment met die ziekte te maken krijgt, zal men erg versteld staan. 'Want die vervelende kanker is toch niet een ziekte die ik zelf krijg', denkt men dan als men eenmaal met het rauwe feit geconfronteerd is geraakt dat men van de dokter de diagnose 'kanker' heeft vernomen. 'Ik ben toch altijd goed gezond? Ik leef toch best wel verstandig? Ik drink toch bijna geen alcoholische dranken? Ik rook niet! En ik zorg voor voldoende lichaamsbeweging. Nietwaar? Dus waarom moet mij dit in vredesnaam treffen. Wat heb ik toch warempel verkeerd gedaan?'

In feite is de kans in Nederland dat men ooit eens in zijn leven kanker zal blijken te hebben gekregen relatief groot. In een jaar tijd is die kans namelijk om en nabij 5‰. Die jaarlijkse incidentie van kanker resulteert in Nederland uiteindelijk in een gemiddelde prevalentie van kanker van ongeveer 25‰. Om dit laatste cijfer plastisch beter voor te gaan stellen, moet men bedenken dat dit in een dorp van 10.000 inwoners op ieder moment gemiddeld om 250 gevallen gaat van mensen waarbij kanker is geconstateerd. Als men in een dorp van een dergelijke grootte woont en men goed op de hoogte meent te zijn van het wel en wee van de mede-inwoners van het eigen dorp, dan zal men ongetwijfeld schrikken van het aantal mensen met kanker waarvan men toch geen enkele weet heeft.

Toch negeren mensen over het algemeen de kans dat men met deze erge ziekte wordt geconfronteerd. Net als overigens het geval is met de vele andere erge ziekten die altijd weer vóórkomen. De neiging om het risico op het verkrijgen van deze ziektes te gaan bagatelliseren, vertoont merkwaardige trekken van overeenkomst met de hierboven vermelde omgang van mensen met potentieel gevaarlijke situaties. De perceptie van persoonlijke risico's blijkt bij mensen dan ook niet al te realistisch te zijn. Duidelijk minder realistisch dan die van de risico's die mensen in algemene zin lopen. Blijkbaar is er bij de perceptie van persoonlijke risico's sprake van een psychologische beschermingsfactor die het mogelijk maakt dat mensen niet bij voortduring bezig zijn met de levensbedreigende risico's die zij alsmaar in het leven lopen. Wat dat betreft zou men ook eens stil kunnen gaan staan bij het eigenaardige verschijnsel dat er altijd wel weer mensen blijken te kunnen worden gevonden die bereid zijn om zeer gevaarlijke beroepen te gaan uitoefenen. Hoe is het bijvoorbeeld mogelijk dat er voor 's lands beveiliging altijd opnieuw wel weer een flink aantal mensen kunnen worden gevonden. Zelfs in oorlogstijd! En dit ondanks het grote gevaar dat men loopt, dat men als consequentie van de uitoefening van dat beroep de poeper eerder definitief zal moeten gaan dichtknijpen. (Excusex le mot!)

Wat de perceptie van risico's betreft, doet zich ook het verschijnsel voor dat kleine risico's over het algemeen worden overschat, terwijl grote risico's over het algemeen worden onderschat. De kans op het meemaken van een opvallende gebeurtenis, waarbij veel mensen omkomen, wordt doorgaans ook erg overschat. Dat komt omdat men zich zich van dat laatste maar al te gemakkelijk een voorstelling kan maken. Dat houdt ook in dat de kans op gebeurtenissen met minder dramatische gevolgen al gauw wordt onderschat. Er doen zich dus deformaties voor van de risico's die men in het leven loopt. Een bekend voorbeeld van een dergelijke deformatie van een risico, is het gegeven dat men na het meemaken van een auto-ongeluk waarbij men zelf betrokken was, de kans overschat dat men weer opnieuw eens een auto-ongeluk zal gaan meemaken. Eenzelfde vertekening van de kans op een risico wat men loopt, doet zich voor bij de omgang met de eigen gezondheid. Als de gevolgen van een voor de eigen gezondheid bijzonder slechte gedragswijze, zich op korte termijn zullen gaan voordoen, maakt dat meer indruk dan wanneer die gevolgen pas op lange termijn naar voren zullen gaan komen. Een voorbeeld van het eerste gegeven is de gewoonte bij astmatische mensen om te roken. Het nadelige effect van die gewoonte komt dan op korte termijn naar voren. Terwijl het nadelige effect van de gewoonte om te roken voor ieder ander persoon pas op veel langere termijn naar voren zal gaan komen. Dat laatste gegeven is dan ook de grote verklaring voor het feit dat eventuele waarschuwingen voor de gevaren van roken bij niet-astmatische mensen over het algemeen slecht landen.

Wat de acceptatie betreft van risico's die men loopt, zal ook altijd weer blijken dat deze voor de risico's die zich in de nabijheid van mensen voordoen, minder groot zal zijn dan bij die welke zich op geografisch verder verwijderde afstanden voordoen. Dat heeft te maken met 'het gewicht' wat men als vanzelf aan bepaalde risico's toekent. Zolang er nog niet sprake van is dat er zich akelige gevolgen hebben voorgedaan, zal ieder persoon voor zich de kans betrekkelijk laag gaan inschatten dat er hem, of haar iets vervelends zal overkomen. Dat komt in die situatie door een deformatie van de risicoperceptie bij mensen.

Kortom: Het onderschatten van risico's is bijzonder gevaarlijk. En een zekere mate van deformatie bij de waarneming van de risico's die zich kunnen voordoen, zal een desastreuze rol kunnen gaan spelen. Daar moet men dan ook terdege alert op zijn. Men zou anders algauw het leven erbij kunnen laten.